Վաչէ Կէնէճեան, ելեւմտագէտ
Բազմալեզւութեան դրական ազդեցութիւնը
Լեզուն սահմաններ ունի՞։ Լեզուն կրնայ՞ արգելակել մեր միտքը։
Արգելքները կը ստեղծուին լեզուի մը իր մշակոյթին եւ պատմութեան հետ ունեցած յարաբերութենէն։ Իւրաքանչիւր լեզու իր մէջ կը ներառէ այնպիսի նրբութիւններ եւ հասկացողութիւններ, որոնք յաճախ յատուկ են այն մշակոյթին, որուն մէջ ան ձեւաւորուած է։ Օրինակ, որոշ լեզուներ ունին բառեր, որոնք կը նկարագրեն զգացումներ կամ շատ ճշգրիտ իրավիճակներ, սակայն այդ բառերը նոյն իմաստը չեն ունենար ուրիշ լեզուներով։
Կրնանք առնել հայերէնի եւ ֆրանսերէնի օրինակը (որ մեր պարագան է)։ Առաւել, մեր կրթութիւնը, փորձառութիւնը եւ շրջապատը կ’ազդեն լեզուներու մեր գործածութեան վրայ։ Երբ լեզու մը կը սորվինք, ո՜չ միայն կ’իւրացնենք բառեր եւ քերականական կանոններ, այլեւ մտածելակերպ եւ աշխարհայեացք։ Ասիկա կը ստեղծէ ՙշղթաներ՚, որոնք մեզ կը սահմանափակեն տուեալ լեզուին յատուկ մտածելակերպին մէջ։
Բացի այդ, կան նաեւ իւրաքանչիւր լեզուի առնչուած իմացական շեղումներ, որոնք կ’ազդեն մեր որոշումներուն եւ ըմբռնումին վրայ։ Օրինակ, իմ պարագայիս, ես շատ դժուարութիւն ունիմ հայերէնով քիչ մը գռեհիկ բառեր գործածելու, կը նախընտրեմ ֆրանսերէնով ըսել ատոնք։
Այս շղթաները անպայման խոչընդոտներ չեն, բայց կ’ազդեն մեր մտածելակերպին եւ մարդոց հետ մեր փոխյարաբերութեան վրայ։ Ահաւասիկ մի քանի կէտեր, զորս պէտք է հաշուի առնել.
Մշակութային ազդեցութիւն. իւրաքանչիւր լեզու խարսխուած է իր մշակոյթին մէջ։ Լեզուներու մէջ կան բառեր եւ դարձուածքներ, որոնք կապ ունին յատուկ աւանդութիւններու կամ արժէքներու հետ եւ որոնք չեն թարգմանուիր։ Լեզու մը խօսիլ կը նշանակէ նաեւ այդ մշակոյթին աշխարհայեացքը որդեգրել, ինչ որ կը հարստացնէ անձը։ Օրինակներ են ողջոյն եւ սեղանի շուրջ կենացի մաղթանքները։
Տեսակէտներու տարբերութիւն. կարգ մը գաղափարներ եւ զգացումներ մէկ լեզուէն միւսին թարգմանելը անկարելի է։ Օրինակ, ճաբոներէն wabi-sabi հասկացութիւնը անկատար գեղեցկութեան եւ ժամանակի անցողիկութեան ընդունումն է։ Այս բառը իր համարժէքը չունի ուրիշ լեզուներու մէջ։
Բառերու իմաստային տարբերութիւնները, որոնք մէկ լեզուէն միւսը կը փոխուին պատմութեան եւ մշակոյթի համեմատ։ Օրինակ, ֆրանսերէն copain բառը կուգայ միջնադարէն, արմատն է co-pain, այսինքն՝ մէկը որուն հետ մտերմանալու համար պիտի բաժնես հացդ։ Հայերէնի մէջ, կարգ մը սիրալիր բառեր չեն թարգմանուիր, օրինակ՝ հոգիս, անուշ ըլլայ, ձեռքերդ դալար, սեղաննիդ միշտ։
Լեզուական ազատութիւն. քանի մը լեզու խօսողներու մէկ լեզուէն միւսին անցնիլը իրենց համար ազատութեան տարածք կը ստեղծէ, այսինքն՝ ազատ են ընտրելու այն լեզուն, որ աւելի մօտ է յատուկ զգացումի կամ գաղափարի մը։ Այսպէս, հայերէնով կան քրիստոնէական զգացողութեամբ արտայայտութիւններ, փառք Տիրոջ, Աստուած հետդ ըլլայ, Տէրը ողորմի հոգուն, Աստուած առողջութիւն տայ, մեղայ Աստուած, եւլ։
Եզրակացնելու համար ըսեմ, որ լեզուական սահմանափակումները անպայման ժխտական չեն, կրնան նոյնիսկ առաւելութիւն համարուիլ։ Մի քանի լեզուի տիրապետելը արտայայտչական մեծ ազատութիւն կը պարգեւէ մարդուն եւ կ’արտօնէ զարգացնելու սեփական տեսակէտները։
12 Նոյեմբեր 2024
Ծովինար Ներսիսեան, Գրադարանապահ
Լեզուի մասին Աթիկ Ռահիմիի ելոյթին արձագանգող մտորումներ
Աթիկ Ռահիմին լսելուց, անկախ իմ կամքից, միաժամանակ մտքումս ճշդում եմ իր հնչիւնները․ ո՜չ թէ solman, այլ seulement, ո՜չ թէ depis, այլ depuis, ո՜չ թէ vala, այլ voilà։
Աթիկ Ռահիմիի տեղը ամաչում եմ․ գնամ թաքնուեմ, ու չիմանամ որ ես էլ եմ դրանցից, մտածում եմ։ Ասես ողջ աշխարհի դիմաց միանգամից մերկ յայտնուեմ։
Ֆրանսիայում, սովորական խօսակցութեան ընթացքում, նախադասութեան մէջ շարահիւսական սխալ կատարելու դէպքում դաս են տալիս․ ça n’est pas correct ասելու փոխարէն նախատում են՝ ce n’est pas français։ Այ քեզ բաաաան, ազգային հոգու հերն անիծեցինք․․․
Ոստիկանի նման որոշում են թէ ո՜ր բառի օգտագործումով կ’ունենաս երկրի մուտքի եւ քաղաքացիութեան արտօնագիրը։
Այո, լեզուն ինքնութեան նշան է․ խօսելուց արդէն երեւում է, որ տեղացի՞ ես, թէ՞ օտար։
Ինքնս միշտ ինձ հարց եմ տալիս․«Եթէ մարդ քերականական տեսակէտից մաքուր ֆրանսերէն է խօսում, բայց օտարի ելեւէջով, իսկապէս ֆրանսերէ՞ն է խօսում։ Յետոյ, ելեւէջ կայ ու ելեւէջ, կայ առոգանութիւն ու առոգանութիւն․․․ իտալականը հետաքրքրական է, սիրուն, ամենավատ դէպքում ծիծաղելի, պարսկականը՝ իսկապէս տարօրինակ է, օտար։ Նոյնիսկ ես կ’ասէի՝ տգեղ։ (Ինչո՞ւ են լեզուի մասին մեր դատողութիւնները այսքան կոպիտ)։
Իւրաքանչիւր գրողի համար կայ կարդացող, իսկ խօսողի համար կայ ունկնդրող։ Իսկ ինձ Ա. Ռահիմիի՝ մօրը ուղղած նամակը իր կամքից անկախ ուրիշ բան է փոխանցում, քան ինչ որ – պատկերացնում եմ -, կարող է փոխանցել ֆրանսիացուն։
Լսում եմ նրան եւ զգում իր սրտի ցաւը, որովհետեւ նա խօսում է իր ամենամտերիմ մարդու մասին, որ իրեն խօսել է սովորեցրել, ֆրանսերէնով, այսինքն գաղթի, ուրեմն բաժանումի լեզուով։ Ի՞նչպէս կարելի է շտկել այս անկանոնութիւնը։ Չկայ ճար դրա համար։ Դրա մասին է Ռահիմիի նամակը, իր ցաւի մասին է խօսում, մօր հետ էլ չի կարող հաղորդակցուել, ուրեմն ստիպուած է խօսել նրա հետ անբուժելի ցաւոտ կապի մասին, միայն այդ ձեւով է կապը վերահաստատւում։ Ցաւը դաւաճանութեան զգացմունքից է գալիս․ ինքն էլ ասում է՝ cette langue (…) te trahit et (…) me sauve [1]։ Մօր մահից յետոյ է ցաւոտ սիրոյ արտայայտութիւնը փոխանցել, որպէսզի դաւաճանութեան զգացմունքից քիչ տառապի։
Այո, լեզուն փրկում է իրան իր անցեալից, բայց նաեւ ելք է իր արմատներից բացարձակապէս չկտրուելու համար։ Պարզ է, որ լեզուն խորքային ինքնութեան վկան է եւ ճարտարապետը։
Յիշեցնենք հեղինակի խօսքերը, որտեղ հենց տարածքի մասին է խօսքը․ Je t’entends, Mère, murmurer cette phrase d’Appelfeld qui crie de là où tu es «Sans langue maternelle, l’homme est infirme». Oui je le sens dans chaque mot que j’écris, dans cette distance que je n’ai jamais su combler. Pourtant, je m’accroche à cette langue qui m’a accueilli quand je ne savais plus où aller. Et au moins, grâce à elle, je peux te dire (…) ces mots simples «Je t’aime».[2]
Ուրեմն լեզուն, այսինքն լեզուի օգտագործումը, ճշդում է մեր ապրած տարածքը․ բայց ոչ միայն, այլեւ ապրած ժամանակը։
Լիբանանցի դասընկերուհիս, Սոֆիան, 8 տարի Փարիզում ուսանելուց յետոյ հասաւ իր նպատակին․ դարձաւ բանաստեղծուհի։ Իր ժողովածուի մէջ պատմում է իր խորքային զգացումները եւ յաճախ է անդրադառնում Լիբանանի պատերազմին, որ իր փոքր տարիքից ազդել է ընտանեկան դրութեան վրայ։
Սոֆիան իր բանաստեղծութիւնները գրում է ֆրանսերէնով, որ շատ լաւ է տիրապետում։
Բայց իր մայրենի լեզուները արաբերէնն ու յունարէնն են։ Ճիշտ է, բանաստեղծութիւնը ինքն իրեն արդէն լեզուական ստեղծագործութիւն է։
Ստեղծում ենք լեզու, ուրեմն ստեղծում ենք նոր հողատարածք, նոր ժամանակ, միգուցէ նաեւ նոր հայրենիք։ Ամէն դէպքում, գիրքի շնորհանդէսին հարցնում եմ՝ «իսկ ինչո՞ւ ֆրանսերէն լեզուով ես գրել այս բանաստեղծութիւնը եւ ոչ արաբերէնով կամ յունարենով»․ պատասխանը՝ «ֆրանսերէնով եմ ես երկրիցս գաղթել, ֆրանսերէնով եմ դարձել այն ինչ որ կամ այսօր․․․․ իմ մտքովս արդեն անցել է արաբերէն լեզուով արտայայտուելը, բայց նախ եւ առաջ բաներ կային որոնք պէտք է միայն ֆրանսերէնով արտայայտէի»։ Սոֆիան չէր էլ կարող ուրիշ լեզուով գրել իր խորքային ապրումների մասին․ ֆրանսերէնը այն լեզուն է որ իրեն քաոսից փրկեց, չափահաս տարիքում թոյլ տալով նրան ուսանել ֆրանսիական համալսարանում եւ կեանքի կարգաւորում կատարել։ Բայց այս կարգաւորումն էլ էր անկարգութիւն պարունակում իր մէջ։ Այս մասին հետաքրքիր է նկատել որ գաղթող հեղինակի պարագայում կարծես թէ պատմութեան եւ պատմուածքի կարգը շրջուած են․ պատմութեան տեսակէտից, նախ կար Լիբանան, յետոյ ֆրանսիա։ Բայց պատմուածքի տրամաբանութիւնը ենթարկւում է խիստ խզուածքի, ասես հինին անդրադառնալու համար պէտք է պատմես ներկան, յետոյ նոր մայրենի լեզուով արտայայտուես, որը թողել ես ուրիշ ժամանակում եւ տարածքում, քանի որ ժամանակն ու տարածքը անջատուել են իրարից։ Ասես հին լեզուի համար պիտի սգաս, ինչպէս նաեւ հայրենիքի եւ վերապրելու համար պէտք է ստեղծես նոր լեզու, որ մայրենի լեզուի տեղը չի կարող առնել, բայց պիտի գերադասի պաղ քերականական լեզուից, որ դասընթացներում ես սովորել։ Այդ ստեղծագործութեանն է նուիրւում գրականութիւնը։
Իսկ մեր դէպքում, որպէս սփիւռքահայ երեխաներ, պէտք է որոշենք. կա՜մ մեր ընտանեկան լեզուն սիրում ենք, դարձում ենք մի ընդհանուր նպատակի լեզու, կա՜մ վերաբերւում ենք նրա հետ ինչպէս մի սառած ինքնութեան խորհրդանշանի, որը անհամատեղելի է մեր ամենօրեայ ապրած իրականութեան հետ։
Ես փորձում եմ ինձ յուզող հարցերի մասին խօսել հայերէնով, դուրս շպրտելով լեզուական սխալներ կատարելու վախը։ Վախ, որ ինչպէս ֆրանսիացիներն են ստեղծել օտարների մօտ իրենց որդեգրած լեզուի հանդէպ, կարող է սփիւռքահայութեան մօտ հանդէս գալ այս անգամ հայերէնի հանդէպ, եթէ վերաբերուենք նրան հետ ինչպէս մի լեզուի, որի տեղը գտնւում է միայն մեր պաշտած գրադարանների փոշոտ գրքերում։
Պարապում եմ ու փորձում խօսել եւ արտայայտուել հայերէն երբ ունեմ ցանկութիւն, որովհետեւ չեմ ուզում որ այդ լեզուն դառնայ ֆրանսերէնին հակադիր, կամ տանջող մի պարապմունք, որ կատարում են պարտադրուած, այլ իմ ինքնութեանս լրացուցիչ գործօնը, որը կապ է վերահաստատում մեր նախնիների հետ։
եւ վերջապէս, որ չմնայ երկրորդական ինքնութեան լեզու, կամ ամօթի լեզու, թրքի սրից եւ դաւաճան Արեւմուտքի պատճառով տկարացած ազգի լեզու, այլ ծառայի մեր ազգի վերածննդեանը։
Շնորհակալութիւն եմ յայտնում Ձեզ Նորա, որ մեզ առիթ եկ տալիս հայերէն լեզուով արտայայտուելու։
[1] Այն լեզուն, որ քեզ կը դաւաճանէ եւ զիս կը փրկէ։
[2] Կը լսեմ քեզ, մայր, կը շշնչաս Ափէլֆէլտի սա խօսքը, որ քու եղած վայրէդ կ’աղաղակէ. «Առանց մայրենի լեզուին մարդը հաշմանդամ է»։ Այո, գրած իւրաքանչիւր բառովս կը զգամ ասիկա, կը զգամ տարածութիւնը, զոր բնաւ չկրցայ լեցնել։ Բայց եւ այնպէս կառչած եմ այս լեզուին, որ զիս ընդունեց, երբ չէի գիտեր ո՞ւր երթամ։ Գոնէ, անոր շնորհիւ կրնամ ըսել քեզի (…) այս պարզ բառերը՝ «Քեզ կը սիրեմ»։
15 Դեկտեմբեր 2024