Մշակոյթը բնական կ’ըլլայ, երբ ազգ մը իր մշակոյթով կ’ապրի առանց անապահովութիւն զգալու: Մշակութային անապահովութիւնը երկու աղբիւրէ կու գայ. ազգայնականութենէն եւ ընկերային ցանցերէն։
Ազգայնականութեան միտքի արդի ներկայացումը այն է, որ երկիրդ բացառիկ է եւ այս պատճառով յատուկ դիրք մը ունի աշխարհի մէջ։ Այսպէս, եթէ երկիր մը կայ, որ նման մշակոյթ ունի, ուրեմն, ըստ այս միտքին, քեզմէ մշակոյթ գողցած է։
Յաջորդ աղբիւրը ընկերային ցանցն է, որ կը միացնէ բոլոր ազգերը եւ կարելիութիւն կու տայ, որ ազգայնական մարդիկը մշակութային պայքարին մէջ իյնան։ Ես կրնամ ըսել, որ նման բազմաթիւ պայքարներ տեսած եմ, ոմանք ամենաանմիտ պատճառներով սկսած են։ Օրինակներ տամ․ անգամ մը տեսայ հայեր եւ վրացիներ գլխարկի պատճառով կռիւ կ’ընէին։ Հայը կ’ըսէր, որ գլխարկի այդ ոճը հայկական էր եւ վրացին՝ որ վրացական էր, կարելի չէր, որ հայեր եւ վրացիներ նման գլխարկ ունենան, ո´չ, միայն վրացիները ունին այս գլխարկին ոճը եւ պարզ է, որ հայը վրացիէն գողցած է։ Նմանապէս, անգամ մը տեսայ չէչէն մարդ մը, որ կը պնդէր, որ թրահարուածը չէչէն յատուկ պարի շարժում էր։ Այսպէս, ազգեր սահմաններ կը ստեղծեն, վրացին «իր» մշակոյթը պարզ սահմաններու մէջ կը դնէ եւ հայը նոյնը կ’ընէ։ Մշակոյթը կը դարձնեն հպարտութեան միջոց, ոչ սիրելու համար, այլ բոլորին ցոյց տալու, թէ որքան բացառիկ եւ յատուկ են։
Ես չեմ ըսեր, որ մեր մշակոյթը պիտի չպաշտպանենք, երբ Ազրպէյճանը կ’ըսէ, որ մեր եկեղեցիները հայկական չեն, անշուշտ այս յստակ իրականութիւնը պիտի պաշտպանենք։ Ուղղակի՝ պէտք չէ, որ մանրուքներու ետեւէ վազենք եւ անիրապաշտ սահմաններ ստեղծենք։
Ուստի, ինչպէ՞ս կը հասնինք բնական մշակոյթին։ Սիրով եւ համեստութեամբ: Նախ եւ առաջ, հայ մշակոյթը պիտի սիրենք, նոյնիսկ եթէ մեր մշակոյթէն մաս մը ուրիշ մշակոյթէ ազդուած է, քանի որ մշակոյթ չկայ, որ ազդեցութիւն չի կրեր։ Ուսումնասիրութեամբ փաստուած է, որ այն մշակոյթը, որ սիրով գոյատեւած է, պահպանուած է։ Նաեւ մեր մշակոյթով համեստ պիտի ապրինք։ Պիտի չկարծենք, թէ յատուկ կամ սուրբ ենք մեր մշակոյթին պատճառով եւ փոփոխութիւններէն պիտի չվախնանք: Այն մշակոյթը, որ համեստութեամբ կ’ապրի, կրնայ զարգանալ։
