ԾՈՎԻՆԱՐ ՆԵՐՍԻՍԵԱՆ, գրադարանապահ
Մեր պատմութեան սեւ էջերը գիտնալը, վերապրիլը, սորվեցնելը, յիշողութեան սեղանին անընդհատ բերելը պարտականութի՞ւն է։ Կ’օգնէ՞, թէ՞ կը խանգարէ հայ երիտասարդ սերունդին յառաջանալու եւ նորոգելու իր պատմութիւնը։
«Այն ազգը, որ իր պատմութիւնը չի ճանաչում, դատապարտուած է այն նորից ապրելու» ասում էր, ըստ բազմաթիւ աղբիւրների, Ուինսթըն Չըրչիլը: Այս միտքը առաւել եւս ճիշտ է սփիւռքահայութեան համար, որի գոյութիւնը բացարձակապէս շաղկապուած է իր ինքնութեան հետ: Քանի՝ ըստ էութեան, որեւէ ժողովրդի սփիւռքեան հատուածը իր ազգային ինքնութեան համապատասխանող պետութեան տարածքից դուրս է ապրում, առաւել եւս յիշողութեան, ուրեմն պատմութեան ճանաչումի միջոցով պիտի հաստատի իր ինքնութեան առանձնայատկութիւնը:
Ըստ ընտանիքի ծագումին, Մեծ Եղեռնի յիշողութիւնը քիչ կամ շատ կշիռ ունի այդ ընտանիքում: Բայց, ամէն դէպքում, Մեծ Եղեռնն է պատճառ դարձել, որ հայ ժողովուրդի մեծամասնութիւնը դառնայ սփիւռքի ժողովուրդ: Դրա համար է, որ անկախ Եղեռնի ահռելիութիւնից, ողջ հայութիւնը իր պատմութիւնը պատմելիս պիտի անդրադառնայ այդ ողբալի ժամանակաշրջանին: Ուրեմն առարկայական է այն փաստը, որ մեր ինքնութեան մաս է կազմում ցեղասպանութեան պատմութիւնը: Առանց նշելու հայոց ցեղասպանութիւնը չենք կարող հասկանալ հայ ժողովուրդի պատմութիւնը: Հետեւաբար, ուզենք թէ ոչ, այդ պատմութիւնը մերն է, ու բոլոր այն մանուկները, որ հայ պիտի մեծանան սփիւռքում, մի օր պիտի լսեն այդ պատմութեան մասին:
Բայց կայ այս իրականութեան միւս բեւեռը, որ ենթակայական է եւ վերաբերում է մեր միջամտելու ունակութեան, իբրեւ ներկայում ապրող, բայց ցեղասպանութիւնից ուղղակի չտուժած մարդկանց: Մենք ինչպէ՞ս ենք ուզում հայ ժողովուրդի ապրած աղէտների եւ անարդարութիւնների յիշողութիւնը նոր սերունդներին փոխանցել: Եւ ի՞նչ է դրա նպատակը:
Անձամբ կարող եմ վկայել որ 4-5 տարեկանից լսել եմ Հայոց Ցեղասպանութեան մասին: «Ցեղասպանութիւն», «յիշատակ», «պահանջ», «արդարութիւն» բառերը նոյն ժամանակ եմ լսել: Յիշում եմ, որ դրանք սովորական էին հնչում ականջիս, բայց քանի ոչ ոք ինձանից չէր սպասում, որ բացատրեմ դրանց իմաստը, ապա ինքս էլ չէի մտահոգւում դրանց իմաստը հասկանալու համար: Այդ բառերը իմ ներքին աշխարհի մէկ մասն էին կազմում, իմ հայ լինելն էին նշում, եւ քանի բառերի իմաստը փնտռելու կարիք չէր զգացւում, հարցը դրանով փակւում էր:
Իրականում, փոքր երեխայի համար բարդ է պատկերացնել «ցեղասպանութիւն» գաղափարի նշանակութիւնը: Մեծահասակը կարող է փորձել ըմբռնել ցեղասպանական ծրագրի քաղաքական եւ տնտեսական շարժառիթները, դրա պատմական համաթեքսթը, եւ դրանով բացատրել, թէ ինչ է նշանակում «ցեղասպանութիւն» երեւոյթը: Բայց դա կարելի է միայն որովհետեւ մեծահասակը ունակ է իրականութիւնը իրենից հեռու պահելու, ինչը, որեւէ վերլուծութեան համար հոգեբանական առաջին պայմանն է: Ու դրանով հանդերձ, ցեղասպանութիւնը մնում է մարդկայնօրէն անբացատրելի երեւոյթ: Այն նշանակում է մահ, ոչնչացում, ինքնութեան եւ տարածքային կորուստ: Եւ այս ինքնութեան կորուստը կրկնակի է. երբ մեր նախնիներին ջարդում էին իբրեւ հայ, միեւնոյն ժամանակ հաստատում էին, որ մենք մարդ չենք: Այս հակասական հաւասարումից է հետեւում, որ ցեղասպանութեան ճանաչման համար պայքարը դարձել է սփիւռքահայութեան գոյութեան կարեւոր գործօններից մէկը:
Ինչպէս գիտենք, ցեղասպանութեան ճանաչման եւ հատուցման համար պայքարը սփիւռքում բացէ ի բաց սկսուեց 60-70-ականներին: Այդ ժամանակուանից էր, որ հին սերունդի առաջ դրուեց խօսելու եւ նոր սերունդի առաջ՝ յիշելու պահանջը: Ցեղասպանութիւնը հաւասար էր լռութեան, մութի եւ խաւարի: Հոգեվերլուծական տեսանկիւնից, որպէսզի այն չվարակի ցեղասպանութիւնից փրկուած մարմինները, պէտք էր իրերը իրենց անունով անուանել: Ոճիրի անունը պէտք է տալ, որպէսզի կարելի լինի, թէկուզ կաղնիկաղ, բայց իբրեւ հայ շարունակել ապրել: Այդպէս են դիմադրել մեր նախնիները. այսինքն զոհի կարգավիճակից դուրս գալու համար պէտք էր ընդունել, որ զոհ էին եւ այդպէս, խօսքով, տարածութիւն դնել իրենց ու իրենց կրած անարդարութեան միջեւ:
Իհարկէ իրաւաբանական եւ քաղաքական դաշտերում դա պիտի ունենար իր թարգմանութիւնը, քանի դրա համար պիտի պատասխան տար ողջ մի պետութիւն: Եւ այդպէս, ինքն իրեն ճանաչելու ընթացքը իրաւաբանական ոլորտում թարգմանւում է ո՜չ թէ այլ խօսքի միջոցով գաղտնի պահած պատմութեան բացայայտումով, այլ այդ ընդունելով: Խնդիրը՝ ենթակայ-առարկայ յարաբերութիւնից փոխադրւում է ենթակայ-ենթակայ հարթակ: Բայց մենք տեսնում ենք, որ մինչեւ այսօր, ո՜չ քաղաքական եւ ո՜չ էլ հոգեբանական տեսանկիւնից Թուրքիոյ իշխանութիւնները ընդհանրապէս չեն պատրաստւում ընդունել, որ իրենց պատմութեան մէջ կատարուել է որեւէ սխալ գործ:
Այսօր ունենք կազմակերպուած սփիւռքահայութիւն, որ ունի իր դպրոցները, իր եկեղեցիները, իր մշակոյթի տուները: Անշուշտ կարող ենք դրանով չբաւարարուել, բայց պէտք է ընդունել, որ այդ բոլոր կառոյցները եւ նոյնիսկ մեր հաւաքների կարելիութիւնը, որոնք մեզ մղում են այսպիսի յօդուածներ գրել, մեր նախնիների հայ մնալու եւ դիմադրելու կամքի արդիւնք են:
Հետաքրքիր է, որ Եւրոպայում մեծացած սփիւռքահայ սերունդի միջից է այս հարցը ծագում, այսինքն նրա, որ պատմականօրէն նիւթական ամենաշատ հանգստաւէտութեան մէջ է մեծացել:
Ինչո՞վ կարող է մեր պատմութիւնը ճանաչելը մեզ խանգարել մեր զարգանալու մէջ: Այս մտահոգութիւնը կարող էր աւելի շատ մեր նախնիներին խանգարել, նրանք որ ուզեցին նախ եւ առաջ իրենց զաւակների կեանքը օտարութեան մէջ տեղաւորել եւ անօգուտ բախումի չենթարկուել: Գուցէ՞ հարցը հենց նրանում է, որ մեր պատմութեան ճանաչման նպատակն էլ պարզ չէ: Քանի ունենք մեր սփիւռքահայ համայնքը, քանի խօսում ենք հայերէն եւ քանի մեր ապրած երկրներում պատճառ չկայ ցեղասպանութիւնը ժխտելու, ի՞նչն է իմաստը անցեալով մեզ հոգեպէս ծանրաբեռնելու:
Կարծես սփիւռքում ինքնութեան պայքարը շեղուել է իր ազատագրական նպատակից, այսինքն հայ ժողովուրդի թուրքական բռնակալութիւնից դուրս գալու եւ ինքն իրեն գոյատեւելու: Կարծես յիշատակը ինքն իր համար ենք պահպանում: Բայց այստեղ կայ երկու հակասական երեւոյթ:
Նախ՝ որեւէ ծանր պատմութիւն չի կարող ինքն իր վերջաւորութիւնը լինել: Եթէ դրա յիշողութիւնը ապագայի ի նպաստ չէ, այն դառնում է հիւանդոտ հոգեբանութեան հիմք: Դրանից բացի, մենք ապրում ենք արեւմտեան երկրների սպառողական դարաշրջանում, ուր տիրող գաղափարախօսութիւնը մարդկանց անվերջ դրդում է դէպի անհատական եւ շտապ քմահաճոյքներին զիջել: Այս տեսութեան մէջ արժէք չունեն յուշերը, պատմութիւնը, երկարատեւ գործունէութիւնները եւ հաւաքական արժէքները: Տխրելը, լրջանալը կամ զայրանալը ընդհանրապէս չեն համարւում արդիւնաւէտ եւ արգասաբեր յուզմունքներ: Եթէ այս ընդհանուր համաթեքսթը հաշուի առնենք, մեր ընկերուհու դրած հարցի մէջ՝ թէ արդեօ՞ք սփիւռքահայութեան նոր սերունդներին օգուտ է իր պատմութիւնը յիշելը, պայծառատեսութիւն կարելի է տեսնել: Այն նկատում է, որ ժամանակակից զարգացած հասարակութիւնների մէջ տիրող մտածելակերպի եւ հայ ժողովուրդի ինքնութեան եւ գոյատեւման համար պայքարի մէջ կայ հսկայական մի հակասութիւն:
Բայց կայ նաեւ երկրորդ հակասութիւնը. այս պատմութիւնը յիշելու անօգուտ կամ օգտակար լինելու խնդիրը հենց այն ժամանակ ենք բարձրացնում, երբ ցեղասպան Թուրքիան եւ Ատրպէյճանը յարձակւում են Հայրենիքի վրայ ու շարունակում են իրենց ներկայ գործունէութիւնը վկայակոչելով անցեալի ոճրագործներին: Եթէ նրանք յիշում են անցեալը, ի՞նչպէս կարող ենք մենք այն մոռանալ:
Եթէ ամփոփենք, այսօր գոնէ երկու գործօն սպառնում են հայ ժողովուրդին եւ նրա ինքնութեան պայքարին. մէկը փանթուրքիզմն է, միւսը՝ դրամատիրական համակարգի հետեւանքները: Փանթուրքիզմը սպառնում է Հայրենիքի գոյութեանը, իսկ դրամատիրական համակարգի ստեղծած դասակարգային անարդարութիւնները ժողովրդին մղում են գաղթական դառնալու: Միեւնոյն ժամանակ, արեւմտեան սփիւռքը, ում՝ փանթուրքիզմը իր գոյութեան մէջ չի սպառնում, ինքնութիւնը փորձում է համակերպել իր բնակած երկրների մշակոյթի հետ: Սակայն այս հարցում էլ դրամատիրական համակարգը իր հետեւանքներն է թողնում: Արեւմտեան սփիւռքը ամենաբարեկեցիկ հայութիւնն է աշխարհում, քանի բնակւում է ամենաշատ դրամագլուխ կուտակող պետութիւնների մէջ: Բայց իր հանդէպ այդ պետութիւնների վարած հանդուրժողական քաղաքականութիւնը միեւնոյն ժամանակ փարատոքսալ ձեւով տկարացնում է իր դիմադրողական ինքնութիւն զարգացնելու կամքը, որը պիտի բխի հայրենիք վերադառնալու բնազդային կարիքից:
Պարզ է, որ հայոց ցեղասպանութեան զոհերի յետնորդ լինելը հպարտութեան չի կարող արժանանալ: Դա այլանդակ անաբարոյականութիւն կը լինէր: Դրանից բացի, անցեալի յիշատակը զուտ ինքնութեան հարցի հաւասարեցնելով, մեր ինքնութիւնը դարձնում ենք բացարձակապէս ստորացած եւ ոչ կենսունակ:
Սփիւռքահայ երիտասարդութեան համար իր պատմութեան ճանաչմանը իմաստ տալու միակ ձեւը այն է, որ իր իմաստութիւնը ներդնի Հայաստանի ու Արցախի պաշտպանութեան: Այդպէս է, որ պատմութեան յիշողութիւնը մարդուն չի կուրացնում, գցում անցեալում ու կտրում աշխարհից, այլ օգնում, որ հասկանայ իր ներկան ու ապագան, որպէսզի պատմութիւնը նորից վերապրելու էլ չդատապարտուի:
8 Մայիս 2023